Z koncepcją socjalizmu Zygmunta Baumana w XXI wiek?

.

Regina Ciereszko:

.

„Koncepcja socjalizmu Zygmunta Baumana w XXI wiek?

Słowo „socjalizm” jest obecnie coraz częściej wypowiadane w dyskursach społecznych i debatach publicznych jako jeden z realnych wariantów zmian, mających na celu uporanie się z negatywnymi skutkami systemu kapitalistycznego. Jednak, przez głosy te przebija wciąż jeszcze pewna nuta obaw przed napiętnowaniem i ostracyzmem. Nie da się zakwestionować faktu, iż kapitalizm rozczarował świat. Nie przyniósł spodziewanego powszechnego dobrobytu – a jeśli już – to tylko garstce osób i to kosztem zubożenia reszty społeczeństwa.

Aby przybliżyć klimat ustroju socjalistycznego, jak i ukazać zagrożenia wynikające w dużej części ze współistnienia dwóch przeciwstawnych systemów politycznych – zacytuję krótki fragment testamentu Mu’ammara al-Kaddafiego:

„Przez 40 lat, czy nawet dłużej, już nie pamiętam, robiłem wszystko aby dać ludziom domy, szpitale, szkoły, a gdy byli głodni dawałem im jeść, zamieniłem pustynny rejon Bengazi w kraj rolniczy, przetrzymałem atak tego kowboja Reagana, kiedy zabił on moją adoptowaną córkę-sierotę, gdy chciał zabić mnie, a zamiast tego zabił to niewinne dziecko. Następnie pomagałem mym braciom i siostrom z Afryki przy pomocy pieniędzy dla Unii Afrykańskiej, robiłem wszystko co mogłem by pomóc ludziom zrozumieć koncept prawdziwej demokracji, gdy Komitety Ludowe zarządzają naszym krajem. Ale to nie było nigdy wystarczające, jak mi mówiono, nawet ludzie którzy mieli już domy z 10 pokojami, z nowymi meblami w ich apartamentach, nigdy nie byli usatysfakcjonowani, gdyż ciągle chcieli więcej i mówili Amerykanom i innym odwiedzającym nasz kraj, że potrzebują „demokracji” i „wolności”. Nie dostrzegali oni, że jest to podcinający gardła system, gdzie największy pies zżera wszystko”.

Pomimo, iż dotychczasowe realizacje i sposoby funkcjonowania socjalizmu nie odniosły oczekiwanych sukcesów, kolejne próby jego budowy nie ustają. Zdaniem profesora Z. Baumana, winę za dotychczasowe niepowodzenia socjalizmu, ponosi nieodpowiedni grunt społeczny – niepozwalający na prawidłowe funkcjonowanie ustroju socjalistycznego; mówiąc krócej – był to brak przygotowania społeczeństwa do życia w systemie socjalistycznym. Bauman udowadnia, iż – mimo dotychczasowych porażek na tym polu – socjalizm jest nadal możliwy i potrzebny na przyszłość; muszą jednak – jak podaje – powstać ku temu sprzyjające warunki: społeczeństwo winno być do jego przyjęcia przygotowane – głównie poprzez odpowiednie wychowanie i wyedukowanie się. Podkreśla jednocześnie, że nie sprawdził się jak dotąd, ani socjalizm mas, ani kapitalizm jednostki.

W tym miejscu chciałabym zauważyć, iż zdawać by się mogło, że jako najlepsze rozwiązanie tego dylematu, mogłoby być połączenie tych dwóch rozbieżnych systemów i zbudowanie na ich fundamentach zupełnie nowego porządku społecznego; tzn. socjalizmu zawieszonego na jednostce i skupionego na indywidualnej naturze człowieka. Nie – jak to miało miejsce do tej pory w ustroju socjalistycznym – traktującego ludzi jak bezwolną masę.

Bauman, wyszczególniając słabe punkty obydwóch systemów, nie szuka tego brakującego ogniwa – łącznika, mogącego scalić te alternatywne porządki – wydobywając z nich to co najlepsze – odrzucając jednocześnie ich niedoskonałości. Można by się spytać dlaczego tego nie robi? Czyżby takiej możliwości nie widział? Czy nie chciał brać w ogóle takiej opcji pod uwagę? Sadzę, iż Bauman raczej nam pozostawia szukanie rozwiązania i tworzenie gruntu pod nowy ład społeczny. Jednak pytanie powraca jak bumerang; – jak ten nowy porządek miałby wyglądać?; na jakich paradygmatach miałby się on opierać?

Tutaj może rodzić się wątpliwość, czy w ogóle zespolenie dwóch skrajnie różnych systemów społecznych jest realne? Czy tak przeciwstawne względem siebie porządki można połączyć? Czy zadziała w tym przypadku prawo konwergencji, czy nawet synergii? A może wręcz odwrotnie – spowoduje to całkowitą degradację społeczną? Czy jednak rozsądniejszym zdawać by się mogło stworzenie zupełnie nowego systemu społeczno-gospodarczego – nie wzorowanego na historii? Na te pytania nie ma na dzień dzisiejszy gotowych, jednoznacznych odpowiedzi; muszą one – przynajmniej na razie – pozostać pytaniami retorycznymi – zawieszonymi w sferze rozważań i dywagacji…

Również prof. Bauman nie znajduje, a raczej nawet nie szuka, odpowiedzi na te pytania. Nie bierze on pod uwagę stworzenia nowego systemu społeczno-ekonomicznego, jak również nie widzi sposobu na przygotowanie odpowiedniego gruntu pod socjalizm. Odkłada ten projekt na bliżej nieokreśloną przyszłość…

Więc co chce przekazać nam prof. Z. Bauman? Z pewnością myśl, że kapitalizm, w swojej już rozwiniętej formie, nauczył się zwalczać socjalizm. To stwierdzenie rodzi kolejne pytanie. Dlaczego kapitalistom to się udaje? Nie trudno zauważyć, że osiągają oni swój cel poprzez stworzenie kultury hegemonicznej. To znaczy, że ludzie – masy socjalistyczne – myślą tak, jak chcą tego kapitaliści (doskonale odzwierciedla to zjawisko zacytowany wcześniej fragment testamentu Mu’ammara al-Kaddafiego).

Stosowany populizm pozwala utrzymać się na powierzchni kapitalistom i pseudokapitalistom. Dalej, idąc tym tropem, należy zaznaczyć, że osnową kultury hegemonicznej jest to, że kapitalizm, jest przedstawiany jako ustrój naturalny, i jako taki „dany od Boga”, nie wolno go zmieniać – a co najwyżej – udoskonalać.

Kultura kapitalistyczna, która składa się z dwóch warstw tj.: z kultury masowej (polegającej na myśleniu potocznym i wierze) oraz z kultury wyższej (reprezentowanej przez inteligencję) służy jednak tylko tym drugim. Kapitaliści i intelektualiści w tym systemie się wzajemnie wspierają i legitymizują swój status. Działalność intelektualistów – pomimo swej wzajemnej konkurencyjności i rywalizacji – przebiega w tym samym systemie, tj. wyłącznie w duchu kapitalistycznym. Pasuje tutaj znany paradoks, mówiący, że „każdy podwładny ma wolność myślenia, byleby jego zdanie zgadzało się ze zdaniem rządzącego”. Obraz ten ukazuje wpływ hegemonistycznej kultury kapitalistycznej na powszechne myślenie, nie tylko w krajach, w których on występuje, ale zjawisko to ma charakter rozprzestrzeniający się na cały glob.

Przyszłość Polski, jak i świata, jawi się Baumanowi mgliście – jako niepewna, nieprzewidywalna, ale jednocześnie i obiecująca; określa ją słowami: „niepewność jest znajomym gruntem dla osoby moralnej i jedyną ziemią, na której moralność może wykiełkować i rozkwitnąć” .

Z. Bauman w swoich wywiadach oraz w wydanej przez siebie książce zatytułowanej: Socjalizm. Utopia w działaniu, podkreśla, iż głównym powodem nieustających prób budowania społeczeństwa socjalistycznego była i jest, chęć wyzwolenia się natury ludzkiej z deprywacji i upokorzenia – wynikających z powstałego przez kapitalizm podziału klasowego. Jednak, właśnie pod tym względem – jak zaznacza Autor – najbardziej dotychczasowy eksperyment z socjalizmem zawiódł. Niedorównanie w poziomie życia mieszkańcom zachodu, nie było tak wielką porażką – jego zdaniem – jak stworzenie „nowego socjalistycznego człowieka” cechującego się służalnością i niską samooceną. Niższy status społeczeństwa socjalistycznego można by jeszcze usprawiedliwić – zdaniem Profesora – zmniejszeniem dysproporcji do zachodu oraz wyeliminowaniem skrajnego ubóstwa, jednak obaw społeczeństwa wywołanych wizją wolności oraz braku własnych poglądów, nie da się racjonalnie usprawiedliwić.

Wracając do kluczowego dla Baumana zagadnienia – czyli do sfery kulturowej, a ściślej mówiąc do kwestii stworzenia kontrkultury socjalistycznej, wolnej od napięć cechujących materializm kapitalistyczny – trzeba uczciwe przyznać, że takiej alternatywy zbudować się dotąd nie udało, i – jak mówi Autor – było to największą porażką socjalizmu. Kultura socjalistyczna w wersji radzieckiej oferowała niewiele więcej niż kultura kapitalistyczna, gdyż w obydwóch przypadkach wyznacznikiem sukcesu miała być produkcja przemysłowa przeliczana na głowę mieszkańca.

Dalej, przytaczając niedostatki socjalizmu radzieckiego, wymienia Bauman, brak wolności osobistej, nawet w takiej okrojonej formie jaką oferował liberalny model kapitalistycznej kultury. Przemoc stosowana przez Lenina spowodowała, że socjalizm zmienił się w kapitalizm państwowy.

Bauman duży nacisk kładzie, nie na formalną zmianę praw własności, lecz na nową kulturę i nową filozofię – z odmiennymi wzorami relacji międzyludzkich. Uwypukla on społeczny wymiar ustroju socjalistycznego. Podkreśla, że sednem rewolucji socjalistycznej jest oddanie ludziom wywłaszczonym ich podmiotowej roli w historii. Poglądy te legitymizuje Bauman Manifestem Komunistycznym Karola Marksa i Fryderyka Engelsa.

Również na podstawie poglądów tych dwóch niemieckich myślicieli, Bauman przedstawia wizję wskazującą na to, iż to właśnie socjalizm będzie zwieńczeniem długotrwałej epoki kapitalistycznej i zajmie należne mu dziejowo miejsce.

Bauman zaznacza przy tym, że we współczesnych czasach, które charakteryzują się nieustannymi przeobrażeniami w obszarze życia społecznego, brakiem przejrzystości relacji międzyludzkich, chaosem w świecie wartości i porządku aksjonormatywnego – ludziom doskwiera brak trwałych tożsamości i nie znajdują oni gruntu, w którym mogliby nabytą tożsamość zakotwiczyć .

Jednak to rywalizacja polityczna, a nie społeczeństwo – jak jednoznacznie stwierdza Bauman – decyduje o tym, kto i w jakim zakresie, przejmie hegemonię kulturową. Przyrównał dylemat ten do Arystotelesowskiego podziału na telos i monos. „Telos” jest tym co powinno być, tym co jest doskonałe, a „nomos” jest tą negatywną siłą zewnętrzną, która hamuje ludzki potencjał. Analogicznie w tradycji socjalistycznej – zdaniem Baumana – głównym problemem jest sprzeczność pomiędzy wydajnością pracy a konserwatyzmem własności prywatnej; między dynamicznym ludzkim działaniem a zinstytucjonalizowaną alienacją. Na potwierdzenie tej dychotomii Bauman przytacza twierdzenie Coresa i Howe’a, mówiące, że „niedobór rodzi policjanta do nadzorowania dóbr; a gdzie policjant, tam rozdział będzie niesprawiedliwy” .

Dalej – przekonuje Bauman – iż niedobór jest zjawiskiem subiektywnym, wynikającym z niespełnionych oczekiwań rzutowanych kulturowo, oferowanych jako społeczne możliwości. Kapitalizm postawił na nieustanne zwiększanie potrzeb i sztuczne tworzenie niedoborów. Sytuacja taka rozszerza się na terytoria państw sąsiednich i nawet dalej – na obszary globu odrębne kulturowo. W takim wypadku – podaje Bauman – niedostatek rodzi się na zasadzie „upośledzenia względnego” w efekcie międzykulturowego i międzyspołecznościowego porównania. Żadna próba zahamowania dyfuzji kulturowej lub zastopowania triumfalnego marszu rynku, nie obejdzie się bez policjanta – a wszelki ustalony w jej rezultacie model dystrybucji postrzegany będzie jako niesprawiedliwy” .

Hipotezą – jaką stawia Bauman – jest twierdzenie, że przyszłość socjalizmu rozstrzygnie się na płaszczyźnie kulturowej. Do tej pory socjalizm czerpał z hegemonicznej kultury burżuazyjnej. Obecnie już nie może takiej możliwości brać pod uwagę. Kolejny ruch jest krokiem w nieznane, poza „państwo opiekuńcze”, państwowy przemysł, wolne związki zawodowe czy ustawową redystrybucję. Socjalizm – według Baumana – musi zweryfikować przede wszystkim hierarchię własnych wartości. Z kultury kapitalistycznej tutaj nie może korzystać, nie ma pozytywnego wzorca – ideału, czy „typu idealnego”, do którego mógłby podążać.

Aby budowa socjalizmu mogła odnieść sukces, musi powstać zupełnie nawa kultura, będącą kontrkulturą kultury kapitalistycznej – przekonuje Bauman. Kontrkultura socjalistyczna powinna zapewnić bezpieczeństwo obywatelom i skierować społeczną świadomość w stronę świata wartości, a nie – jak to ma obecnie miejsce – materializmu i merkantylizmu. Powinna zrobić ona wyraźny krok w kierunku powrotu do natury oraz wspólnych, wyższych ideałów.

Głównym paradygmatem przyszłej kultury winny być: dobro i godność człowieka; a nie – jak w porządku kapitalistycznym – pieniądz i niewidzialna ręka rynku. Ręka ta – chociaż pozornie niewidoczna – unaocznia i powiększa nierówności wynikające z jej gospodarowania. Uczyniła pieniądz podmiotem, a człowieka przedmiotem, lub – co w praktyce na to samo wychodzi – narzędziem służącym do zdobywania podmiotu. Konsumpcjonizm nie powinien zdominować kontrkultury socjalistycznej. Obowiązkiem musi stać się powszechna dbałość o każdego człowieka, oraz o dobro wspólne – jakim jest nasza planeta.

Pierwszym, i podstawowym krokiem ku nowemu porządkowi społecznemu, winno być – przekonuje Bauman – uświadomienie społeczeństwu, że w ogóle jutro może być inne, że status quo można zanegować.

Obecnie nie ma nowej idei, nie ma nawet wytyczonego kierunku poszukiwań nowych paradygmatów. Współczesna myśl socjalistyczna ma za zadanie zmierzanie ku nowym horyzontom usuwając ograniczenia, jakie era kapitalistyczna nałożyła socjalistycznej kontrkulturze.

Na obraz i zadania kontrkultury socjalistycznej – w ujęciu Baumana – składają się takie czynniki jak:

– systemowość, polegająca na społecznej, całościowej odpowiedzialności i pomocy wzajemnej przy niepowodzeniach indywidualnych;
– ograniczenie gospodarczej wolności i wprowadzenie w wymaganych dziedzinach interwencjonalizmu państwowego – co oznacza wyjście z samotności;
– obrona społeczeństwa przed rozpadem; role strażników socjalizmu mieliby sprawować intelektualiści;
– egalitaryzm – jako postulat równości, gdyż alienacje są wynikiem nierówności kapitalistycznych. Jako zastrzeżenie, że własność prywatna ma nadal pozostać priorytetem socjalizmu a samo zmienienie spółek prywatnych na państwowe niewiele zmienia;
– racjonalne zorganizowanie spożytkowania czasu wolnego społeczeństwa. Położenie nacisku na rozwój twórczy, na ideały moralne i odpowiedzialność zbiorową – wytwarzaną poprzez uczestnictwo w zarządzaniu społeczeństwem
– hierarchia wartości, w której równość ma być ponad wolnością. Produkcja winna być dostosowana do autentycznych potrzeb rynkowych a nie wyznaczana a’priori;
– powrót do socjalizmu intelektualnego, w celu zminimalizowania form ucisku;
– emancypacja podmiotowości, którą to „uspołecznione szczęście” znacznie przytłamsiło.

Sednem rewolucyjnego procesu powinna być – zdaniem Baumana – przede wszystkim zmiana kulturowa, wynikająca z krytycznej praktyki życia codziennego – prowadząca do przekształcenie społecznej świadomości. Realność socjalizmu wymaga by ludzie byli innymi niż są. Tej nadziei – jak mówi Bauman – przeczy świadomość wiecznego powrotu. Według „zdrowego rozsądku” „ludzie zawsze pozostaną ludźmi”. Stąd socjalizm nie jest koniecznością.

Frank Parkin oddziela kulturową integrację systemu od kwestii akceptacji czy emocjonalnego stosunku do strukturalnych zasad układu. „Panujące” wartości, wdrażane przez klasy, są – zdaniem Parkina – wspomagane przez „podporządkowany system wartości”. Pomoc tego drugiego systemu wyraża się w reakcjach przystosowawczych do nierówności i niskiego statusu. Dla Parkina świadomość klasowa wywłaszczonych jest politycznie zinstytucjonalizowaną. Tę prawidłowość opisuje Gramsci w modelu „pionowej” struktury społeczeństwa obywatelskiego – łączącej panującą filozofię ze świadomością zdroworozsądkową.

Podporządkowany system wartości jest odbiciem dominującego systemu idei, współdziała w „indywidualizacji” niedoli, zapobiega jednoczeniu się upośledzonych. Dlatego tylko partia – jako polityczna instytucjonalizacja postaw – może być źródłem radykalnego systemu wartości. Bez tego wywłaszczeni nie porzucą podporządkowanego systemu znaczeń, polegającego na zakorzenieniu postulatu równości w myśli potocznej – jako normy kulturowej. Teorie nie przeczą istnieniu wyzysku, lecz podważają związek przyczynowy między wyzyskiem a skłonnością do socjalizmu. Trzeba je znosić.

Socjaldemokracja nie ma alternatywy. Twierdzi tylko, że to, co konkurent u władzy robi, ona wykona lepiej. Brak wizji jest ponadpartyjny. Lewica i prawica za Peterem Druckerem wołają: „Nigdy odtąd zbawiania przez społeczeństwo”. Jest czas brnący, od epizodu do epizodu, od sprawy do sprawy, od kłopotu do kłopotu, od sensacji do sensacji. Układy są kruche, okazjonalne. Ale dlatego internetowe „społeczności”, „polityka” zdobywa popularność i przyciągają ludzi, nie wbrew tym dolegliwościom, ale dzięki nim. Ludzie są zra-żeni pustosłowiem, pokazową krzątaniną lub cyniczną bezczynnością państwowej polityki. „Społeczności” w „sieciowym” wydaniu można utkać i popruć, internetowa zaś „polityka” nie wymaga zobowiązań i składania przysiąg lojalności.

Bauman zauważa, iż obecnie, w dobie – jak to określił – „indywiduów na mocy dekretu”, ludzie biedni nie jednoczą się, nie tworzą wspólnoty. Bieda skłóca i dzieli ludzi. Cierpią oni w samotności oskarżając się o własną niezaradność życiową. Uważają się za gorszych, niegodnych, za kategorię „odpadów społecznych”.

Jedynie wizja socjalistyczna – zdaniem Baumana – jest w stanie zjednoczyć ludzi żyjących w ubóstwie i siłą solidarności wznieść społeczeństwo do rangi wspólnoty z prawdziwego zdarzenia. Warunkiem tego – jak powiada – jest powołanie zbiorowej polisy ubezpieczeniowej od nieprzychylności jednostkowego losu. Również – zauważa – należałoby na wzór mostu, którego wytrzymałość mierzy się siłą nośną najsłabszego przęsła, jakość społeczeństwa oceniać, nie przeciętną płacą, lecz poziomem życia najbiedniejszych.

Patrząc wstecz na obawy pionierów socjalizmu przy powstawaniu ustroju kapitalistycznego, Bauman zauważa, że większość z tych prognoz się nie ziściła. Jednakże przepowiadane zniszczenie środowiska naturalnego i znieczulica społeczna, sprawdziły się z nawiązką; co najbardziej widoczne jest to na obszarach, w które kapitalizm wkroczył w znacznym opóźnieniu – np. w Indiach, gdzie istnieje wąska grupa multimiliarderów przy 250 milionach ludzi wegetujących za jednego dolara dziennie. Prawie połowa dzieci, w wieku poniżej 5 lat, jest tam niedożywiona. A 2 miliony rocznie z tegoż powodu umiera.

Jak się okazuje, bieda i skrajne ubóstwo, wtargnęły nie tylko do krajów tzw. rozwijających się, ale ponownie zawitały do krajów, które zdawałoby się, zlikwidowały je raz na zawsze. Przykładowo – jak podaje Bauman – w Wielkiej Brytanii 14 tysięcy dzieci w wieku szkolnym otrzymuje bezpłatne obiady, przydzielone w wyniku stwierdzonego u nich niedożywienia.

Dodatkowo, przeprowadzone badania wykazały, że w krajach o największej rozpiętości dochodów – takich jak USA i Wielka Brytania – jest najwyższy odsetek osób z zaburzeniami psychicznymi, najwięcej osób znajduje się w więzieniach i tam właśnie odnotowuje się największą liczbę samobójstw.

Za najważniejsze wyzwanie XXI wieku uważa Bauman kwestię znalezienia odpowiedzi na następujące pytania i problemy: skąd wziąć nowe, lepsze, ogólnoplanetarne zasady współżycia społecznego, które by mogły zostać powszechnie zaakceptowane i przestrzegane? Gdzie znaleźć ich twórców i wykonawców – takich, którzy potrafiliby wprowadzić nowe credo przyświecające ludzkości?

Kult pieniądza okazał się dla przeważającej części populacji ziemi zgubny. Trzeba nam nowych paradygmatów. Zmiany są konieczne. Kapitalistyczny egoizm i egocentryzm musi być odrzucony. Jak pisał polski psycholog i profesor nauk humanistycznych Józef Kozielecki: „albo człowiek będzie transgresyjny, albo nie będzie go wcale”. Musi wyjść poza własne „ja” i „ego”, musi się rozwijać i przełamywać kolejne bariery.

Wizja lepszej przyszłości wymaga zastosowania nowych narzędzi, obrania wyższych celów – poświęcenia głównej uwagi człowiekowi i człowieczeństwu. Przeniesienie punktu odniesienia ze świata materialnego na świat duchowy – a raczej – na rozwój duchowy.

Profesor Jerzy Kochan, w swej nowowydanej książce zatytułowanej Socjalizm – podkreśla społeczno-moralny wymiar socjalizmu – słowami: „W przypadku socjalistycznego sposobu produkcji chodzi o nowy system społeczny, który zlikwiduje to, co „Młody Marks” określił mianem alienacji pracy, sprzeczności między coraz bardziej społecznym charakterem wytwarzania a prywatnym charakterem zawłaszczania, a także likwiduje związane z tym zbrodnie, marnotrawstwo, chaos i wyzysk. Fundamentem umożliwiającym takie zasadnicze zmiany jest właśnie nowy sposób produkcji, socjalizm” .

Reasumując, można by powiedzieć, że gdyby społeczność globalna składała się jedynie z sumy interesów wszystkich jej obywateli, świat z pewnością nie mógłby istnieć. Nie działalibyśmy wspólnie, nie pomagalibyśmy sobie nawzajem, nie byłoby ani parków, ani prawa ani dróg. Spoiwem, które łączy społeczeństwo i umożliwia jego rozwój, jest dobro wspólne. Od zrozumienia jego zależy czy potrafimy je tworzyć i szanować, wyznacza ono poziom naszego przyszłego życia. Im mniej dobra wspólnego, tym więcej chaosu, konfliktów i nieczystych układów. Im więcej dobra wspólnego, tym łatwiej i lepiej żyje się nam wszystkim…”

.

Polecam:

– O Libii – http://www.stachurska.eu/?p=4680

– http://www.karolmarks.pl/

.

WordPress wyszukał:

• Bezpieczeństwo zdrowotne współczesnego człowieka
• Trybut?
• Jak pieniądze pustoszą nasz świat
• Humanizm w leczeniu współczesnego człowieka
• Jak wesprzeć bezdomnych? Ikonowicz, Grodzka, Dominiczak
• Piotr Ikonowicz: Lewica czy socjalizm
• Bezwarunkowy Dochód Gwarantowany
• Ruch czy nie-ruch
• Poglądy ekonomiczne Chestertona
• Socjalizm jest trudny, za trudny dla Polaków…